تغییرات در سبک زندگی مانند گرسنگی طولانی‌مدت، عدم مصرف داروهای خوراکی، تغییر ساعات خواب که به دنبال روزه‌داری ایجاد میشود، ممکن است نوسانات قند خون بیشتری را در افراد دیابتی ایجاد نماید که این نوسانات میتواند به شکل افت قندهای مکرر یا قندهای بالا خود را نشان دهد. بنابراین اگر افراد مبتلا به دیابت تمایل به روزه‌داری دارند، لازم است که ۸ هفته قبل از شروع ماه رمضان با پزشک خود در مورد گرفتن روزه مشورت کنند. اگر شرایط جسمی و کنترل قند خون آنها ازنظر پزشک مناسب باشد، این افراد مجاز به روزه‌داری هستند. اما درصورتیکه پزشک روزه‌داری را منع کند و فرد دیابتی شرایط جسمی مناسب برای روزه‌داری را نداشته باشد، باید طبق نظر پزشک از روزه‌داری اجتناب کند.
خطرات روزه‌داری برای افراد مبتلا به دیابت، از فردی به فرد دیگر متفاوت بوده و عوامل زیر در تعیین صلاحیت افراد برای روزه‌داری دخیل هستند:
-نوع دیابت: افراد مبتلابه دیابت نوع یک در معرض خطر نوسانات قند بیشتری نسبت به افراد مبتلا به دیابت نوع دو هستند.
-مدت ابتلا به دیابت: درصورتیکه مدت ابتلا به دیابت در فرد بالاتر از ده سال باشد، روزه‌داری برای او خطر بیشتری به همراه خواهد داشت.
-وضعیت کنترل قند خون: در صورت بالا بودن A1c توصیه به روزه‌داری نمیشود.
-دفعات افت قند خون و افت قند بدون علامت: افرادیکه افت قند را به صورت روزانه یا چند مرتبه در هفته تجربه میکنند، ممکن است با روزه گرفتن احتمال افت قند و دفعات آن افزایش یابد. همچنین افرادی که افت قندهای بدون علامت‌دارند، در معرض خطر افت قند بیشتری نسبت به سایر افراد قرار دارند.
– داروهای مورداستفاده: انسولین نسبت به داروهای خوراکی احتمال نوسانات قند را در فرد افزایش میدهد. بخصوص افرادی که تزریق‌های متعدد انسولین در طول روز دارند.
-سابقه کتواسیدوز دیابتی و هایپرگلایسمی هایپراسمولار: افرادیکه سابقه کتواسیدوز دیابتی در شش ماه گذشته داشته‌اند، احتمال بالاتری وجود دارد که با روزه گرفتن کتواسیدوز را تجربه کنند. همچنین هایپرگلایسمی هایپراسمولار (HHS) که در افراد مبتلابه دیابت نوع دو دیده میشود، در ماه رمضان احتمال بروز بیشتری دارد.
-داشتن عوارض قلبی عروقی دیابت یا مشکلات کلیوی: در افرادی که مشکلات قلبی و کلیوی حاد دارند، روزه‌داری نسبت به افراد دیگر با خطر بیشتری همراه خواهد بود.
-طولانی بودن زمان روزه‌داری: طولانی شدن زمان روزه‌داری میتواند خطر عوارض روزه‌داری مانند نوسان قند، کمآبی و غیره را در فرد دیابتی افزایش دهد.
افراد دیابتی روزه‌دار با چه چالش‌هایی در کنترل قند خون مواجه هستند؟
-افت قند و یا قندهای بالای مکرر
– کمآبی بدن
– دفعات تست قند
-تنظیم نوع و دوز داروها
-تنظیم برنامه غذایی مناسب
– تنظیم ساعت خواب
-داشتن فعالیت بدنی
آیا افراد مبتلا به دیابت قادر به گرفتن روزه هستند؟
از آنجاییکه روزه‌داری برای افراد مبتلا به دیابت ممکن است خطراتی به همراه داشته باشد، حتما لازم است حداقل هشت هفته قبل از شروع ماه رمضان بـا پزشک معالج مشورت شود که در شرایط زیر ممکن است بنا به صلاحدید پزشک روزه‌داری توصیه نشود:
-عوارض قلبی-عروقی نظیر سکتههای قلبی و یا مغزی
– عوارض کلیوی در مراحل پیشرفته
-افراد با فعالیت بدنی زیاد
– ابتلا به بیماریهای حاد
-خانمهای باردار و افراد سالمند
-سابقه افت قند خون شدید سه ماه قبل از شروع ماه رمضان
-افت قندهای مکرر و افت قند بدون علامت
-سابقه کتواسیدوز دیابتی و کمای ناشی از قند بالا سه ماه قبل از شروع ماه رمضان
-دیابت کنترل نشده و نوسانات شدید قند خون
اندازه گیری قندخون در طی روز در زمان روزه داری
مهمترین مشکلی که افراد دیابتی روزه‌دار با آن مواجه هستند، نوسانات قند خون است. تغییر ساعت خواب، تغییر ساعت صرف غذا و عادات غذایی در طی ماه رمضان عواملی هستند که میتوانند در قندخون نوسان ایجاد کنند. تنها راهکار موثر برای اطلاع از تغییرات قند خون و کنترل آن، اندازهگیـری قندخون با دستگاه است که احتمال افت قند و قند خون بالا را در طی روزه‌داری شناسایی میکند.
بــرخلاف تصور بعضی از افراد، اندازهگیری قند با دستگاه اندازهگیری قندخون در روزه‌داری سبب ابطال روزه نمیشود. تعداد دفعات اندازهگیری قند خون با توجه به نوع دیابت و یا داروهای مصرفی بین یک تا چند بار در روز توصیه میشود. به عنوان مثال در افرادیکه از انسولین و یا داروهای تحریک کننده ترشح انسولین مانند گلیبنکلامید و یـا گلی کلازید و … استفاده میکنند، احتمال افت قند خون بیشتر بـوده و نیاز است که دفعات بیشتری قنـدخون خود را اندازهگیری نمایند.
علاوه‌براین در زمانهایی که فرد علائم یا احساس افت قندخون و یا قند خون بالا را تجربه میکند و یا احساس ناخوشی دارد نیز لازم است که بلافاصله قندخون اندازهگیری شود.
اندازهگیری قندخون قبل از سحر ( قبل از مصرف سحری) دو ساعت بعد از سحر، میــــانه روز (ساعت ۱۲ظهـر)، بعدازظهر (بین ساعت ۱۲تا قبل از افطار)، بلافاصله قبل از افطار، دو ساعت بعد از افطار و هر زمان در طی روز که فرد احساس ناخوشی دارد، میتواند راهنمای مناسبی برای بررسی وضعیت قندخون در فرد روزه‌دار باشد.
افت قندخون در طی روزه‌داری
روزه‌داری در افـراد مبتلا بـه دیابت تحت درمان با انسولین نیازمند توجه خاصی است. مهمترین خطری که این افراد را تهدید میکند، افت قند خون است که ممکن است طی روزه‌داری ایجاد شود و فرد باید کاملا از علائم و روشهای درمان آن آگاه بوده و به محض بروز علایم، قندخون خود را اندازه گیری نموده و در صورت پایین بودن قندخون روزه خود را قطع نموده و به سرعت افت قندخون خود را درمان کند.
ازآنجاییکه افت قندخون یکی از اورژانسهای دیابت محسوب میشود، در صورت بروز علایم افت قندخون، ابتدا لازم است با اندازهگیری قندخون، از پایین بودن قند مطمئن شد. در صورتیکه قندخون کمتر از ۷۰ میلیگرم در دسی لیتر بود، فرد دچار افت قند خون شده و برای درمان آن لازم است یکی از منابع قند ساده مصرف شود:
-چهار حبه قند، یک قاشق غذاخوری شکر، یک قاشق غذاخوری عسل، نصف لیوان آبمیوه صنعتی، نصف لیوان نوشابه معمولی (غیر رژیمی).
بعد از مصرف یکی از موارد بالا، ۱۵دقیقه صبر کرده و دوباره قند خون اندازهگیری شود. در صورتیکه قندخون همچنان کمتر از ۷۰ میلی گرم در دسی لیتر است، باید مجدد یکی از خوراکیها و نوشیدنیهای بـالا مصرف شود. درصورتیکه قندخون به میزان طبیعی بازگشته است و تا وعده اصلی بعدی بیشتر از یک ساعت باقیمانده است، یک میان وعده مانند یک عدد میوه و یا یک لقمه نان و پنیر استفاده شود ولی اگر زمان کمتری تا وعده
اصلی مانده است، وعده اصلی مصرف شود تا از افت قند خون مجدد جلوگیری شود.
به منظور پیشگیری از افزایش قند ۲ ساعته بعد از غذا و مصرف حجم زیادی از غـذا، بهتر است علاوه بر وعده افطار یا سحر، یک یا دو میان وعده در فاصله بین افطار تا سحر در نظر گرفته شود. میوه، مغزها و یا سبزی ها میان وعدههای مناسبی هستند که میتوان بین وعده افطار و سحر مصرف نمود.
نکات وعده سحری
-بهتر است وعده سحری حاوی مواد غذایی با کربوهیدرات پیچیده باشد تا از افت قندخون و ایجاد حس گرسنگی طی روز جلوگیری شود. برای مثال برای وعده سحر میتوان از عدسپلو به همراه سالاد و یا از انواع برنجهای مخلوط با سبزیها یا حبوبات و یا نانهای سبوسدار استفاده کرد.
-مصرف مقادیر کافی پروتئین و چربی در وعده سحر توصیه میشود. زیرا این غذاها حاوی مقادیر کمتری کربوهیدرات هسـتند و اثر فوری روی قند خون بعد از غذا ندارند. پروتئین و چربی نسبت به کربوهیدرات، احساس سیری را بیشتر القا میکنند.
-حتی الامکان وعده سحری در آخرین زمان ممکن مصرف شود؛ مخصوصاً زمانی که ساعت روزه‌داری بیشتر از ۱۰سـاعت اسـت.
-اگر به هر دلیلی نتوانستید وعده سحری مصرف کنید، بهتر است در آن روز از روزه‌داری اجتناب کنید.
– میزان غذای مصرفی در وعده سحر باید معادل وعده غذایی ناهار در روزهای معمول صرف شـود.
نکات وعده افطار
-وعده افطار باید معادل صبحانه در روزهای معمولی در نظر گرفته شود.
-وعده افطار باید با مقداری آب برای غلبه بر کم آبی ناشی از روزه‌داری و یک تا دو عدد خرما یا یک قاشـق غذاخوری عسل برای بالا بردن قند خون انجام شود.
-زمان مناسب برای صرف شام حدوداً دو ساعت پس از وعده افطار است. مقدار وعده شام باید معادل شام در روزهای معمولی باشد.
نکات مهم در برنامه غذایی افراد دیابتی روزه دار
-قند و نشاسته دریافتی را به تناسب در بین وعدههای غذایی پخـش نمایید و از پرخوری در وعده افطار و سحر اجتناب نمایید.
-مصرف غذاهای سرخ شده که حاوی مقادیر بالایی از چربی های اشباع و ترانس میباشند توصیه نمی شود.
-نوشیدن مایعات کافی به مقدار حداقل ۸ لیوان آب و نوشیدنیهای غیر شیرین بین دو وعده افطار و سحر برای پیشگیری از کمآبی بدن توصیه میشود.
-مصرف نوشـیدنیهای کافئین دار مانند قهوه و چای منجر به دفع آب بدن از طریق ادرار میشود، در مصرف آنها زیاده روی نکنید.
-از مصرف غذاهای پر ادویه اجتناب شود.
-از آنجایی که پیام سیری حدودا ۳۰ دقیقه بعد از شروع بـه غذا خوردن از دستگاه گوارش به مغز میرسد، سریع غذا خوردن منجر به پرخوری و بالا رفتن قند خون میشود.
-خوراکیها و شیرینیهای ویژه ماه رمضان نظیر زولبیا، بامیه، حلوا، شله زرد، شیر برنج و فرنی بـه دلیل داشتن مقادیر زیاد کربوهیدرات و قند ساده، انتخاب مناسبی برای افراد دیابتی به شمار نمیآیند و مصرف آنها به افراد دیابتی توصیه نمیشود.
تزریق انسولین در زمان روزه‌داری
بعضی از افراد دیابتی به خاطر گرفتن روزه، انسولین خود را قطع میکنند. عدم تزریـق انسولین میتواند سبب ایجاد کتواسیدوز دیابتی شود. کتواسیدوز دیابتی، یکی از عوارض حاد ناشی از قند خون بالاست که به خصوص در افراد دیابتی و با احتمال کمتر در افراد مبتلا به دیابت نوع دو تحت درمان با انسـولین نیز اتفاق میافتد؛ کمبود انسولین در بدن و قند خون بالا، دو عامل اصلی در ایجاد کتواسیدوز دیابتی هستند. از علائم کتواسیدوز دیابتی میتوان به خشکی دهان، تشنگی شدید، تکرر ادرار، قند بالا و کتون بالا در ادرار اشاره کرد که با پیشرفت این شرایط سایر علائم مانند خشکی، قرمزی و برافروختگی پوست، تهوع، استفراغ، درد شکمی، تنفس سریع و عمیق، تنفس با بوی استون، کاهش تمرکز،گیجی و کاهش سطح هوشیاری ایجاد میشود.
فعالیت بدنی در زمان روزه‌داری
اگرچه ورزشهای سخت و شدید طی روزه‌داری به دلیل افزایش خطر افت قند خون و کمآبی توصیه نمیشوند، افراد مبتلا به دیابت باید بدانند که طی ماه رمضان نیز میتوانند ورزشهای با شدت کم و متوسط را انجام دهند؛ بنابراین، در شرایط روزه‌داری نیز لازم است کـه میزان معمول فعالیت بدنی حفظ شود. بهتر است فعالیت بدنی معمول در ساعاتی که فرد روزه نیست، انجام شود. روزانه ۳۰الی ۴۰ دقیقه پیادهروی داشته و بهترین زمان آن ۱تا ۲ساعت بعد از افطار است. فعالیت بدنی شدید خطر افت قند خون را افزایش میدهد و باید از انجام آن خصوصاً در ساعات قبل از افطار اجتناب کرد.
در چه شرایطی از ادامه روزه بایستی اجتناب شود؟
-قند خون کمتر از ۷۰میلیگرم در دسی لیتر. در صورتی که قند بین۷۰ الـی۹۰ بود، حتما مجدداً بـه فاصله یک ساعت تست قندخون را تکرار نماید؛ زیرا احتمال افت قند خون وجود دارد.
-قند خون بالای ۳۰۰ میلیگرم در دسی لیتر. در صورت افزایش قند خون بیشتر از ۳۰۰ میلیگرم در دسی لیتر، روزه‌داری باید متوقف شود. در صورت ادامه روزه‌داری ممکن است بدن دچار کمآبی شود و یا حتی کمای قند بالا اتفاق بیافتد. از علائم قند خون بالا و کمآبی بدن میتوان به خشکی دهان، تشنگی شدید، تکرر ادرار یا ادرار کم اما تیرهرنگ، پوست گرم و خشک، تب شدید، اختلال بینایی، خوابآلودگی، گیجی و کاهش سطح هوشیاری اشاره کرد. در این زمان، مصرف آب بیشتر میتواند به پیشگیری از کمآبی شدید و همچنین کاهش قند خون کمک کند. در صورتی که فرد دچار علایم کم آبی و گیجی و کاهش سطح هوشیاری باشد، ممکن است کمای ناشی از قند بالا اتفـاق افتاده باشد. کمای ناشی از قندخون بالا یک حالت اورژانس است و حتماً برای درمان باید بـه بیمارستان مراجعه کرده تا مدیریت و درمان زیر نظر پزشک صورت گیرد.
-کم آبی شدید بدن. کم آبی یا دهیدراتاسیون ممکن است بـه دنبال قند خون بـالا، مدت زمان طولانی روزه داری، روزه‌داری در آب و هـوای گرم یـا افزایش فعالیت بدنی ایجاد شود. توجه به علائم کم آبی و درمان سریع آن هم از مواردی است که ممکن است سبب توقف روزه‌داری شود.
-افزایش یا کاهش فشارخون روزه‌داری میتواند منجر به تغییراتی در فشارخون شود. در صورتیکه به دنبال روزه‌داری فشارخون شما از محدوده هدف مورد نظـر پزشک خارج شود، ممکن است به شما توصیه شود که از ادامه روزه‌داری خودداری کنید.
-روزه‌داری در روزهای بیماری. از آنجایی که خطر افت قند خون، افرایش شدید قند خون، کم آبی بدن، کمای
قند بالا و کتواسیدوز در روزهای بیماری افزایش مییابد، توصیه میشود که افراد مبتلا به دیابـت در روزهای ابتلا به بیماری مانند بیماریهای گوارشی حاد، سرماخوردگی و …. از روزه‌داری اجتناب کنند.
منابع:
- https://gabric.ir/ramadan/
- International Diabetes Federation and the DAR International Alliance. Diabetes and
.Ramadan: Practical Guidelines - Brussels, Belgium: International Diabetes Federation, 2016. www.idf.org/guidelines/diabetes-in-ramadan and www.daralliance.org