سندرم روده تحریک پذیر یا IBS، یک نوع اختلال عملکرد دستگاه گوارش است که در اثر به همریختگی محور گوارش- مغز ایجاد می‌گردد. عوامل موثر بر بروز این بیماری شامل ژنتیک، محیط، حساسیت، عفونت، التهاب، رشد بیش از حد باکتری ها در روده، هورمون‌ها و اختلالات عصبی است. اگرچه شرایطی نظیر اضطراب، وحشت و اختلالات خلقی نیز با IBS مرتبط هستند. معیارهای تشخیصی برای IBS شامل حداقل سه ماه علائم ادامه‌دار از درد شکمی یا ناراحتی شکمی که موجب تغییر در تعداد دفعات مدفوع یا تغییر قوام مدفوع گردد. سندرم روده تحریک پذیر می‌تواند همراه با اسهال یا یبوست و یا هر دوی آنها و همچنین نفخ شکم همراه باشد. علائم این سندرم در افراد مختلف متفاوت می‌باشد و میزان آن بستگی به قسمت های درگیر شده روده دارد. ممکن است در برخی از افراد تنها یک قسمت و در برخی دیگر چندین قسمت از روده درگیر این سندرم باشند. همچنین، نشانه‌هایی که در بیماران مبتلا به IBS نیاز به توجه دارد شامل آنمی، تب، اسهال مقاوم، خونریزی مقعد، کاهش وزن. بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک تغذیه، بین IBS و دریافت غیرمعمول گوشت، فست فودها و شیرینی ارتباط وجود داشته و بسیاری از بیماران مبتلا به IBS دارای دریافت‌های غیرمعمول گوشت و دریافت بالای غلات تصفیه شده، شیرینی‌ها، نوشیدنی‌ها و در مقابل دریافت کم سبزیجات، میوه‌جات و ماهی می‌باشند. علاوه بر این، بسیاری از بیماران مبتلا به IBS علائمی را نشان می-دهند که با آلرژی غذایی یا عدم جذب لاکتوز شباهت دارد. اما آنچه مسلم است این بیماری هرگز به سرطان تبدیل نمی‌شود و زنان دو برابر بیشتر از مردان به آن مبتلا می‌شوند. اکثر کسانی که دچار سندرم روده تحریک پذیر هستند، از دردهای تیرکشنده در ناحیه مرکزی یا پهلوها رنج می‌برندکه معمولا بصورت درد و پیچ زدن در ناف و قسمت پایین شکم و احساس درد و گرفتگی( قلنج) در پهلوها احساس می‌شود. در سندرم روده تحریک پذیر، به علت خوب کار نکردن روده‌ها در هضم و جذب مواد غذایی، این درد به صورت پیچ زدن در ناف و گرفتگی در پهلوها احساس می‌گردد. گاهی اوقات این درد پهلوها ممکن است با درد کلیه یا تخمدان‌ها اشتباه شود؛ اما هیچ ارتباطی به آن ندارد، زیرا پس از مصرف غذا زیاد شده و بعد از تخلیه گاز و روده‌ها، درد کاهش می‌یابد.
همچنین نشان داده شده است که حساسیت به گلوتن غیر سلیاکی نیز شبیه به علایم IBS می‌باشد. بنابراین لازم است که در مبتلایان به IBS نیز تست عدم تحمل گلوتن انجام شود. شناخت غذاهای حساسیت آور در این بیماران بسیار مهم است. زیرا علایم بیماری مانند آروغ زدن، گاز معده، دردهای شکمی، اسهال، یبوست به دنبال مصرف این غذاها بروز می‌کند.
در حال حاضر یک استراتژی درمانی مهم در این بیماران، پیروی از رژیم فودمپ FODMAP پایین است. فودمپ‌ها یا همان اولیگوساکاریدها، دی‌ساکاریدها، منوساکاریدها و پلی اول‌های قابل تخمیر، کربوهیدراتهای کوتاه زنجیری هستندکه به طور ضعیفی هضم و جذب شده ولی دارای فعالیت اسموتیک و تخمیر سریع می‌باشند. آنها به انتهای روده یعنی محل زندگی باکتریهای روده رفته و باکتریها از آنها برای تولید گاز هیدروژن استفاده می‌نمایند. این ترکیبات به دلیل سایز کوچک می‌توانند میزان آب روده کوچک را از طریق اثرات اسموتیک افزایش دهند. از بیمارانیکه رژیم با فودمپ پایین را مصرف می‌کنند خواسته می‌شود که بعد از مصرف غذاها ، علایم را ثبت کرده و برای مدت ۶ تا ۸ هفته این رژیم را رعایت نمایند. مواد غذایی با FODMAP بالا که بایستی در این بیماران محدود شود شامل مواد غذایی حاوی فروکتوز، لاکتوز، فروکتان‌ها، گالاکتان‌ها و پلی اول‌ها می‌باشد.
بنابراین مواد غذایی زیر بایستی محدود گردد:
میوه‌ها: سیب، گیلاس، انبه، گلابی، میوه کنسرو شده در آب میوه، هندوانه، آب میوه، مقدار زیاد میوه خشک شده، خرمالو، زردآلو، تمشک، شلیل، آلو، آب سیب، آب گلابی، آواکادو، خرما، انجیر، هلو، توت و موز
در برخی از میوه‌ها و سبزیجات، فیبر غیر محلول وجود دارد که مصرف آن ها سبب تحریک روده می‌شود. پوست میوه‌هایی مانند سیب، گلابی، توت ، هلو و موز دارای مقادیر زیادی فیبر غیر محلول هستند که نباید مصرف گردد. در صورت مصرف نیز باید پوست آن گرفته شود. کسی که مشکل سندرم روده تحریک پذیر دارد، باید غذاهایی با فیبر محلول را استفاده نماید.
سبزیجات: مارچوبه، کنگرفرنگی، نخودفرنگی شیرین، پیاز، سیر، گل کلم، قارچ، بروکلی، چغندر، کلم، موسیر
قندها: عسل، شربت ذرت با فروکتوز بالا
لبنیات: در لبنیات مقدار زیادی چربی وجود دارد که در این بیماران موجب بروز ورم و درد شکمی می-گردد. برای کم کردن علائم، باید لبنیات کم چرب و بدون چربی استفاده شود. ماست و شیر پرچرب، پنیر نرم (ریکوتا، کاتیج، پنیر خامه ای)، خامه ترش و نرم، بستنی، مکملهای پروتئین آب پنیر باید حذف شده و در مقابل، شیر بدون لاکتوز و دیگر پنیرها می‌تواند استفاده گردد. همچنین، شیر و پنیر سویا و توفا در این بیماران انتخاب مناسبی است. گاهی لاکتوز موجب بروز و تشدید علائم می‌گردد. در ماست، باکتری های فعال مانند اسیدوفیلوس وجود داشته که به هضم لاکتوز در بدن کمک می¬کند. در نتیجه روده ماست را تحمل کرده و مشکلی پیش نمی آورد.
غلات: چاودار و محصولات حاوی چاودار ( نان و کراکرها)، گندم و محصولات حاوی گندم (نان گندم، پاستا و سبوس گندم)، جو. زیرا چاودار، گندم یا جو حاوی گلوتن بوده و ممکن است عدم تحمل گلوتن در این بیماران وجود داشته باشد. در مقابل، گندم سیاه، ذرت، جوی دوسر، کینوآ و برنج به جای آنها بایستی استفاده شود.
حبوبات: مصرف لوبیا باعث نفخ‌های دردناک و ورم در این بیماران می‌شود. لوبیا سرشار از پروتئین است اما دارای کربوهیدراتی به نام گالاکتوز است که در سویا و عدس نیز یافت می‌شود. این کربوهیدرات باعث تشدید علائم شده و باید از مصرف آن پرهیز شود.
شیرین‌کننده‌ها و قندهای پلی‌اول: آدامس‌های بدون قند، آب نبات‌های هارد، شکلات‌های حاوی سوربیتول، زایلیتول، ایزومالت، مالتیتول. در مقابل، شکر معمولی، سوکروز و گلوکز می‌تواند مصرف شود.
مغزها: پسته، بادام هندی. در مقابل، گردو، بادام زمینی می‌تواند استفاده گردد.
کافئین: کافئین می‌تواند روی هورمون‌های روده تاثیر منفی بگذارد و هورمون‌های استرس زا مانند کوتیزول را افزایش دهد که منجربه ارتباط منفی میان مغز و روده می‌گردد. پژوهشگران دریافتند که میزان بالای کافئین در بدن باعث تحرک روده می‌گردد. باید خاطر نشان کرد که کافئین فقط در قهوه وجود ندارد، بلکه بسیاری از نوشابه‌ها و نوشیدنی‌های انرژِی زا دارای میزان قابل توجهی کافئین هستند.
غذاهای تند: مطالعات صورت گرفته نشان داده است که مصرف غذاهای تند در برخی افراد موجب بروز علائمی شبیه به سندرم روده تحریک پذیر می‌شود. در فلفل ترکیبی به نام کپسایسین وجود دارد که مستقیما روی روده تاثیر گذاشته و باعث ایجاد تحرک روده و دردهای شکمی می‌گردد. ادویه جات نیز در این دسته از ترکیبات قرار دارند. ادویه هایی مانند سیر و پیاز در غذا باعث تشدید علائم می‌شوند. حذف این ادویه ها ازغذا تا حدود زیادی علائم را کاهش داده و در بیشتر موارد، همین تغییرات کوچک است که در درمان اثربخش است.
سایر نکات‌تغذیه‌ای که بایستی در این بیماران در‌نظر گرفته شود شامل:
-غذا در حجم کم و تعداد دفعات بیشتر مصرف گردد. وعده های حجیم می‌تواند منجر به کرامپ و اسهال شود.
-بیمار استراحت کافی و آرامش داشته باشد.
-غذاهای سرخ‌کردنی حذف گردد.
-با افزایش فعالیت فیزیکی و مصرف مقادیر کافی فیبر و آب از یبوست اجتناب گردد.
-از مصرف گوشت‌های پرچرب اجتناب گردد. در مقابل گوشت بدون چربی مانند مرغ، بوقلمون، ماهی انتخاب بهتری است. گوشت قرمز مانند گوشت گاو و بره از میزان چربی بالایی برخوردار هستند.
-استرس بایستی درمان شود. ورزش‌هایی مانند یوگا، مدیتیشن، مفید است.
-روزانه ۸تا ۱۰ لیوان آب مصرف گردد.
-از نوشیدن نوشیدنی‌های کربناته، جویدن آدامس یا خوردن سریع غذا که ممکن است موجب نفخ گردد، خودداری شود.
-الکل، کافئین و نوشیدنی‌های گازدارحذف گردد.
-فیبر محلول در رژیم به آهستگی به میزان ۲تا ۳ گرم در روز به منظور جلوگیری از ناراحتی گوارش و ایجاد مدفوع نرم افزایش یابد. فیبر محلول در هنگام هضم، نوعی ژل را ازخود تولید می‌کند که موجب هضم راحت‌تر می‌شود. فیبرهای محلول جذب آب و سدیم را از سطح روده بزرگ راحت تر می کنند. اما مقادیر بالای سبوس ممکن است علایم را تشدید نماید. فیبرهای محلول شامل دانه کتان، متیل سلولز، گوارگام تا حدی هیدرولیز شده و پسیلیوم نشان داده است که اثرات درمانی مفیدی دارد؛ خصوصا در بیمارانیکه دارای IBS همراه با یبوست می‌باشند. فیبرهای محلول قابل تخمیر نظیر اولیگوساکاریدها، اینولین و سبوس گندم موجب افزایش تولید گاز شده و بنابراین علائم نفخ و ناراحتی ها را بدتر می‌نماید. غذاهای فرآوری شده بایستی حذف گردد. زیرا حاوی افزودنیها و مواد نگهدارنده بوده که موجب تشدید علایم می‌شوند.
فیبرهای غیرمحلول موجب نفخ، دردهای شکمی، اسهال یا یبوست در فرد بیمار می‌شود. به همین دلیل افرادی که از این بیماری رنج می‌برند، باید مصرف این نوع مواد را به حداقل برسانند.
-بر اساس مطالعات صورت گرفته، پره‌بیوتیکها و پروبیوتیکها می‌توانند اثرات مفیدی در IBS داشته باشند. از گروه پروبیوتیکها، بیفیدوباکتر اینفنتیس اثرات مفیدی در این بیماران نشان داده است.
-در بعضی بیماران مصرف نعناع فلفلی ممکن است مفید باشد؛ زیرا باعث کاهش انقباضات عضلانی روده می-گردد.
نعناع فلفلی مکمل گیاهی است که در کاهش دردهای شکمی ناشی از سندرم روده تحریک پذیر موثر است و مورد تایید بسیاری از پزشکان قرار گرفته است. نعناع فلفلی با کم کردن میزان اسپاسم های روده و آرام کردن عضلات آن به کاهش دردها کمک می‌کند. استفاده بیش از حد نعناع فلفلی سبب تهوع و اسهال و استفراغ شده وموجب کاهش ضربان قلب می‌شود. پس در مصرف آن حد اعتدال را رعایت کنید.
-عصاره برگ کنگرفرنگی: عصاره برگ کنگرفرنگی روشی جدید برای درمان طبیعی این بیماری می‌باشد. این گیاه موجب کاهش یبوست و اسهال در فرد بیمار شده و حالتی طبیعی را در اجابت مزاج فراهم می‌کند.
-زنجبیل: زنجبیل در درمان مشکلات گوارشی از جمله سندرم روده تحریک پذیر موثراست.